Metodologia projektu - model badań inspirowanych sztuką

Filozofią, która inspirowała działania podejmowane w projekcie wpisuje się w nurt paradygmatu interpretatywnego i krytycznego. Stało się tak z powodu przyjętych celów skoncentrowanych na opisie wybranego fragmentu świata społecznego, ale również tego dotyczącego uwrażliwiania odbiorów projektu na losy matek marginalizowanych społecznie/doświadczających trudnych sytuacji życiowych. W przedsięwzięciu dowartościowane zostały takie cechy, jak refleksyjność, krytycyzm, a także wrażliwość na etyczne aspekty prowadzonych działań. Badania osadzone były w codziennym życiu badanych, tak aby możliwe stało się zrozumienie ich praktyk w ich społecznym i kulturowym kontekście (Malewski 1998, s. 39). Jednocześnie, zwrócono uwagę na takie kryteria, jak emocjonalność i odczucia, troska, osobista odpowiedzialność i dialog (Denzin, Lincoln 2009, s. 52). Poszukiwania konsekwencji relacji władzy/wiedzy (por. Foucault 1998), które przesiąkają proces poznawczy, stanowią ważny wymiar aktywności zaangażowanego badacza.

Metodologia projektu skoncentrowana była na podejściu badawczym posługującym się sztuką. Badania te lokują się zarówno w tradycjach partycypacyjnych, jak i w krytycznych badaniach aktywizujących w naukach społecznych i humanistycznych (Kubinowski 2011, s. 188). Istotą jest zespolenie sztuki i nauki umożliwiające znaczne poszerzenie naukowych sposobów opisu i analizy ludzkiej egzystencji (tamże, s. 189). W tym celu wykorzystuje się odmienne języki, przekazy, formy sztuk literackich, wizualnych, widowiskowych, muzycznych na różnych etapach procesu badawczego. Role, w jakich występuje badacz nawiązują do artysty, animatora, a nawet terapeuty (Finley 2009, s. 190). W przypadku niniejszego projektu elementem sztuki były, przygotowane na podstawie wywiadów badawczych, etiudy filmowe przedstawiające historie badanych matek. Praca nad etiudami była twórczym procesem, w który zaangażowane były badane, aktorki oraz osoby nagrywające materiał.

Model badań posługujących się sztuką

Całość podejmowanych działań wpisana została w model badań posługujących się sztuką, który umożliwił koordynację poszczególnych etapów projektu. Co ważne, został on zrealizowany z użyciem triangulacji osoby badacza, ponieważ w jego realizację zaangażowanych było pięć badaczek, tj. Joanna Anioł, Joanna Golonka-Legut, Agnieszka Janik, Edyta Sokołowska oraz Martyna Pryszmont-Ciesielska (koordynatorka projektu).

W realizacji projektu, który trwał od czerwca 2014 r. do sierpnia 2015 r. uwidoczniły się cztery główne części:

I CZĘŚĆ obejmowała czynności związane z konceptualizacją i gromadzeniem materiału badawczego (od czerwca do września 2014 r.)

II CZĘŚĆ koncentrowała się na czynnościach związanych z analizą materiału badawczego, a następnie wyłonieniem tych fragmentów wywiadów badawczych, które stanowiły główne narracje realizowanych etiud filmowych (od września do listopada 2014 r.)

III CZĘŚĆ wiązała się z działaniami związanymi z realizacją etiud filmowych oraz ich upublicznieniem zainteresowanej nimi publiczności (od listopada do grudnia 2014 r.).

IV CZEŚĆ to praca nad przygotowaniem raportu z całości przeprowadzonego projektu badawczego w formie pisemnego opracowania (od grudnia 2014 r. do sierpnia 2015 r.).

Poniżej znajduje się opis modelu ze szczególnym uwzględnieniem kolejnych etapów badawczych.

Pierwszy etap (KONCEPTUALIZACJA BADAŃ) polegał na ustaleniu, doprecyzowaniu problematyki badawczej i metodologii oraz doborze osób badanych. Każda z badaczek indywidualnie wybrała matki, stosując przyjęte przez nas kryteria doboru osób badanych. Wspólnie z czterema badaczkami, przyjęłyśmy wspólną metodologię badań, tj. cele, problemy, paradygmat, typ badań, podejście, metody i narzędzia badawcze. Niemniej, każda z nas miała możliwość poszerzenia listy przyjętych celów, problemów oraz instrumentarium badawczego. Zresztą taki zabieg wpisuje się w otwarte procedury badań jakościowych.

Podczas drugiego etapu (DZIAŁANIA BADAWCZE) każda z badaczek przeprowadziła indywidualne badania z wybranymi przez siebie matkami. Gromadzenie materiałów badawczych odbywało się przy pomocy różnych rodzajów wywiadów badawczych (np. biograficzno-narracyjnych, jakościowych wywiadów badawczych, pogłębionych i swobodnych), analizy dokumentów oraz obserwacji. Do tego celu, przyjęłyśmy wspólne narzędzie badawcze – przewodnik do wywiadu. Niemniej, przez wzgląd na różnorodne środowiska badawcze i osoby badane, lista pytań została rozszerzona lub zastąpiona innymi. Było tak w przypadku wywiadów biograficzno-narracyjnych, ponieważ badaczki zrezygnowały ze szczegółowych pytań (przynajmniej w pierwszej fazie wywiadu), na rzecz jednego, ogólnego pytania: „Proszę opowiedzieć mi o swoim macierzyństwie”. W sumie, każda z uczestniczek projektu przeprowadziła od 1 do 2 wywiadów. Warto dodać, iż badane zostały poinformowane o realizowanym podejściu badawczym i wyraziły zgodę na opisanie ich historii macierzyństwa (z zachowaniem anonimowości) w etiudach filmowych.

Etap trzeci (ANALIZA, INTERPRETACJA, PRZYGOTOWANIE SCENARIUSZA I ETIUDY FILMOWEJ) koncentrowała się na następujących czynnościach. Po pierwsze na indywidualnej analizie zebranych materiałów włącznie z wyborem najbardziej reprezentatywnych fragmentów wywiadu dla badanych kobiet. Przeprowadzona została w oparciu o ogólne zasady jakościowej analizy treści (Kalinowska 2001). Przez wzgląd na wykorzystane w badaniach różne metody gromadzenia danych, tj. różne rodzaje wywiadów, nie przyjęłyśmy jednej techniki i narzędzia ich analizy. Następnie, koncentrujących się na wybranych fragmentach wywiadów, każda z badaczek opracowała scenariusz etiudy filmowej. Działanie to wiązało się z zupełnie nową dla nas dziedziną, mianowicie edukacją filmową i reżyserią. Z tego powodu, aby – z jednej strony – ułatwić pracę nad scenariuszami oraz – z drugiej strony – ujednolicić ich strukturę, przyjęłyśmy jeden jego standard. Ostatnią fazą na tym etapie było wyreżyserowanie etiudy filmowej. Niezbędna była tu pomoc profesjonalistów, czyli: operatora (Norberta Choińskiego) dźwiękowca (Marek Zioła) i montażystów (Norberta Choińskiego i Joanny Kobeszko) oraz aktorek – w tej roli wystąpiły studentki Wydziału Aktorskiego PWST im. L. Solskiego w Krakowcie, filia we Wrocławiu (Izabela Baran, Pola Błasik, Małgorzata Pauka, Emilia Piech). Tu dzięki ich merytorycznej pomocy, z powodzeniem zrealizowałyśmy pięć krótkich utworów filmowych. Następnie wszystkie pięć etiud połączonych zostało w jeden materiał filmowy.

Celem czwartego etapu (KOMUNIKOWANIE ZWROTNE) było ponowne, indywidualne spotkanie się badaczek z badanymi kobietami i przedstawienie im materiału filmowego. Tym samym badane miały być proszone o podzielenie się swoimi refleksjami na temat przygotowanych etiud filmowych. Niestety z różnych powodów nie wszystkim badaczkom udało zrealizować ten cel. Powodami nierealizowanego etapu komunikowania zwrotnego było min.: utrudniania w komunikowaniu się z Narratorką spowodowanym jej niepełnosprawnością narządu wzroku (badania Edyty Sokołowskiej); zmiana sytuacji życiowej i brak czasu Narratorki (badania Joanny Golonki-Legut); brak kontaktu z Narratorką spowodowany zmianą jej dotychczasowego miejsca zamieszkania (badania Martyny Pryszmont-Ciesielskiej); dokonana przez badaczkę ocena etapu komunikowania się zwrotnego jako niekorzystnego dla aktualnej sytuacji badanej (badania Joanny Anioł); zmiana sytuacji życiowej badanej i w efekcie brak chęci uczestnictwa w dalszej części badań (badania Agnieszki Janik).

Piąty etap (UPUBLICZNIENIE ETIUD FILMOWYCH) przyjął formę otwartego spotkania zatytułowanego „MACIERYŃSTWO UNPLUUGED. Pięć historii”, podczas którego zaprezentowany został cały materiał filmowy zaproszonym gościom-widzom. Po filmie odbyła się dyskusja na temat etiud oraz o możliwościach i ograniczeniach badań inspirowanych sztuką.

Etap szósty (INTERPRETACJA, RAPORTY Z BADAŃ) stanowi podsumowanie wszystkich części oraz zamyka cykl badawczy. Uczestniczki projektu przygotowały indywidualne raporty z przeprowadzonych badań z uwzględnieniem: 1) własnej interpretacji wywiadu badawczego z wybraną matką; 2) przygotowanego scenariusza etiudy filmowej; 3) wykreowanej z aktorką oraz operatorami roli tej matki; 4) informacji otrzymanych od badanych matek podczas komunikowania zwrotnego; 5) całości procesu badawczego i uzyskanych w nich efektów.

W samym centrum modelu znajduje się REFLEKSJA zintegrowana z każdym z etapów. Jest ona podstawą, warunkiem przeprowadzenia całości cyklu i dotyczy zarówno gromadzonej wiedzy, a także zdobytych doświadczeń badawczych w trakcie realizacji projektu. Wyraża się ona w pewnej wrażliwości badacza na problemy, trudności i wyzwania powstałe w trakcie realizacji projektu. Refleksyjność ta to szczególna wrażliwość na etyczne aspekty prowadzonych działań badawczych.

Rys. 1 Model badań posługujących się sztuką

Źródło: Podstawę do przygotowania niniejszego schematu stanowiły: model badania treningu zawodowego studentów Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej wydziału aktorskiego we Wrocławiu (Pryszmont 2004), model badania ukrytego programu edukacji akademickiej (Pryszmont-Ciesielska 2010), dla których pierwowzorem był model badań poprzez wspólne doświadczanie autorstwa Shulamita i Reinharza (Wyka 1993).

Martyna Pryszmont-Ciesielska

[fragment pochodzi z rozdziału mojego autorstwa pt. „Wprowadzenie do projektu badawczego. Rozstrzygnięcia teoretyczne i metodologiczne”, z publikacji pt. „Macierzyństwo unplugged w badaniach inspirowanych sztuką. W kierunku refleksyjnej praktyki badawczej”, pod red. Martyny Pryszmont-Ciesielskiej (w druku)].

BIBLIOGRAFIA

• Badinter E., 1998, Historia miłości macierzyńskiej, Warszawa: Volumen.
• Badinter E., 2013, Konflikt: kobieta i matka, Warszawa: PWN.
• Bartosz B., 2002, Doświadczanie macierzyństwa. Analiza narracji autobiograficznych, Wrocław: UWr.
• Bourdieu P., Passeron J.-C., 2006, Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, przeł. Elżbieta Neyman, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Budrowska B., 2000, Macierzyństwo jako punkt zwrotny w życiu kobiety, Wrocław: Funna.
• Denzin N. K., Lincoln Y.S, 2009, Wprowadzenie. Dziedzina i praktyka badań jakościowych, [w:] N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, tom 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
• Foucault M., 1998, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, Warszawa: Fundacja Aletheia.
• Hryciuk R.E., Korolczuk E. (red.), 2012, Pożegnanie z Matką Polką? Dyskursy, praktyki i reprezentacje macierzyństwa we współczesnej Polsce, Warszawa: UW.
• Kalinowska E., 2001, Analiza treści jako technika badawcza, „Dyskursy młodych andragogów”.
• Kornas-Biela D. (red.), 1999, Oblicza macierzyństwa, Lublin: Redakcja Wyd. KUL.
• Kornas-Biela D., 2004, Wokół początku życia ludzkiego, Warszawa: Pax.
• Kornas-Biela D., 2009, Pedagogika prenatalna. Nowy obszar nauk o wychowaniu, Lublin: KUL.
• Kościelska M., 1998b, Trudne macierzyństwo, Warszawa: WSiP.
• Kowalak T., 1998, Marginalność i marginalizacja społeczna, Warszawa: Dom Wydawniczy ELIPSA.
• Kuryś K., 2010, Urodzenie pierwszego dziecka jako wydarzenie krytyczne w życiu kobiet i mężczyzn, Krakow: Impuls.
• Maciarz A., 2004, Macierzyństwo w kontekście zmian społecznych, Warszawa: Żak.
• Pryszmont M., 2004, Eklektyzm metodologiczny, czyli interparadygmatyczne przygody badawcze, „Teraźniejszość Człowiek Edukacja”, nr 1(25).
• Pryszmont-Ciesielska M., 2010, Ukryty program edukacji akademickiej, Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT.
• Pryszmont-Ciesielska M. (2013), Macierzyństwo w relacjach auto/biograficznych i fotografiach kobiet, Wrocław: Oficyna Wydawnicza ATUT.
• Malewski M., 1998, Teorie andragogiczne. Metodologia teoretyczności dyscypliny naukowej, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
• Witkowski L., 2005, O paradoksach marginalizacji. Dwadzieścia dwa przejawy zmiany statusu marginesu w społeczeństwie i w naukach społecznych, [w:] K. Marzec-Holka (red.), Marginalizacja w problematyce pedagogiki społecznej i praktyce pracy socjalnej, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
• Wyka A., 1993, Badacz społeczny wobec doświadczenia, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum.
• Zabielska J.M., 2007, Ubóstwo a procesy marginalizacji społecznej, Lublin: Wydawnictwo KUL.